«Με του Βορηά τα Κύματα»

Αλέξανδρος Μωραϊτίδης (Απόσπασμα)

ΜΕ ΤΟΥ ΒΟΡΗΑ ΤΑ ΚΥΜΑΤΑ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ



ΕΚΔΟΣΕΙΣ Π. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ
ΑΘΗΝΑ 2008

1898

Η αγία Φωτεινή.   Ο ναός.   Πως εκτίσθη.  Το περίφημον τέμπλεον.   Ο στολισμός του Ναού.   Αι ακολουθίαι.  Οι ιεροψάλται.   Σκέψεις.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Το καμπαναριο της Αγίας φωτεινής, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή οι τούρκοι το ανατίναξαν.

     Διακρίνω το περίφημον κωδωνοστάσιον της Αγίας Φωτεινής, ένα πάλλευκον και πολυσύνθετον κομψόν οικοδόμημα από ωραία λευκά μάρμαρα, με κίονας και κιονίσκους και τόξα και τοξίδια, με εύμορφα γεγλυμμένα στολίσματα, όπου αλλού πουθενά δεν έχω ιδεί. Ας εισέλθωμεν λοιπόν εις την Μητρόπολιν της Σμύρνης. Μεγάλη, δενδροφυτευμένη, ανθόσπαρτος και δροσόλουστος πλατεία, με πλατάνους χλοεράς και ευώδεις βασιλικούς, περικλείει τον σεπτόν ναόν της αγίας Φωτεινής, ταπεινόν έξωθεν, ευτελή, άνευ τρούλλου, πλην γέμοντα ένδον αρχαιότητος, καλλιτεχνημάτων και κατανύξεως. Καθώς επληροφορήθην, καθ' ην χρονικήν περίοδον εκτίσθη η Αγία Φωτεινή, ο Σουλτάνος είχεν απαγορεύσει εις τους Έλληνας την ανακαίνισιν ή ανέγερσιν Ναών.

 Όμως οι Σμυρναίοι κατώρθωσαν να λάβουν μίαν άδειαν, ισχύουσαν δια 40 ημέρας. Κτίσται λοιπόν 100 με βοηθούς άλλους τόσους, θεμελιωθέντος του Ναού, ειργάζοντο και τας νύκτας ακόμη, ίνα καταστή δυνατόν να τελειωθή ο Ναός εντός της ορισθείσης προθεσμίας. Όπερ και κατωρθώθη. Όμως απέμεινε μικρόν μέρος αυτού, προς τον Νάρθηκα, άστεγον. Επειδή δε εξημέρονε Κυριακή, και είχεν αποφασισθή να γείνουν τα εγκαίνια του Ναού κατ' αυτήν την ημέραν, και τελεσθή η πρώτη λειτουργία, εστέγασαν το μέρος εκείνο με μουσαμάν. Πλήθος λοιπόν κόσμου, όλοι οι ευλαβείς Σμυρναίοι, άρχοντες και εργατικοί, και οι των διαφόρων Ισναφίων, επλήρωσαν τον Ναόν με χαράν απερίγραπτον, η οποία άστραπτεν εις τα πρόσωπα όλων. Αίφνης όμως μία θύελλα, μία λαίλαψ επισυμβάσα, ανέτρεψε τον μουσαμάν, βροχή δε ραγδαία επακολουθήσασα κατεπλημμύρησε τον Ναόν. Όμως, τούτο είνε το θαυμαστόν, κανείς δεν μετεκινήθη από την θέσιν έως τέλους της θείας Λειτουργίας.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Οι Σμυρνιοί το ξαναέφτιαξαν στην Ν Σμύρνη στις ίδιες διαστάσεις με το παλιό.

     Ήτο Σάββατον εσπέρας ότε εισήλθον. Εψάλλετο ο εσπερινός.
Ο μητροπολίτης Σμύρνης, ο σεβασμιώτατος κ. Βασίλειος, με την λευκήν γενειάδα του, με την αφελή όλην μορφήν του και με τα γυαλιά του, εχοροστάτει. Παρ' αυτώ, επί χαμηλοτέρου θρόνου, ο μέγας αρχιδιάκονος ως φρουρός, εξάς δ' όλη ιερέων ετέλει τον εσπερινόν μετά διακόνων.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: το καμπαναριο αποτελεί ένα κόσμημα για την ευρύτερη πόλη των Αθηνών.

Και δεν ήτο —μη θαρρήτε— καμμία πανήγυρις. Απλώς ήτο απλής Κυριακής εσπερινός. Σαββατόβραδον. Ιερεύς εν μέσω ιστάμενος ανέγνω το Κάθισμα του Ψαλτηρίου. Οι ψάλται με το ιερόν των ένδυμα, με τους βοηθούς των, έψαλλον παναρμονίως όλην την ακολουθίαν του εσπερινού, ενώ ο ναός επληρούτο (ακούσατε! ακούσατε!) επληρούτο κόσμου. Όχι αργού, αλλά κόσμου της δουλειάς, όστις όμως αφίνει προς στιγμήν την εργασίαν του (άκουε ουρανέ! ενωτίζου η γη!) αφίνει την εργασίαν του, δια να προσευχηθή. (Τι λέγεις, κύριε πρώην πρεσβευτά, από το Λονδίνον, με τα γυαλιά; Χρειάζεται μεταρρύθμισιν η ορθόδοξος Εκκλησία της Σμύρνης;) Μου φαίνεται ότι τα κεφάλια μας, δυστυχώς, χρειάζονται μεταρρύθμισιν και ξεθυμαίνομεν, πότε εις το κακόμοιρον το Σύνταγμα, και πότε εις την δυστυχισμένην την Εκκλησίαν! Και ο «Ιερός Σύνδεσμος» τα χάφτει αυτά τα δόγματα από την Λόντραν, χωρίς να διαμαρτυρηθή. Και ημπορεί κανείς να πιστεύση τουλάχιστον, ότι δεν είναι διαμαρτυρόμενος. Καλό κι' αυτό!

     Τάξις, σεμνοπρέπεια και ακρίβεια απαράμιλλος. Που να φανή το θαύμα αυτό εν Αθήναις, όπου ο εσπερινός τελείται σαν κρυφά, σαν αγγαρία, σαν με εντροπήν μήπως αποκληθώσιν από την Λόντραν βαττολογούντες οι χριστιανοί.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Tο τέμπλο, ο άμβωνας και ο δεσποτικός θρόνος (που σήμερα έχουν μεταφερθεί στην Αγία Φωτεινή της Ν Σμύρνης)  κατασκευάστηκαν τον 19ο αιώνα και βρίσκονταν στον Aγιο Iωάννη τον Θεολόγο, στις τουρκικές συνοικίες  (έτσι γλίτωσε ο ναός από τη φωτιά).

     Άξιον σημειώσεως είνε ότι η ελληνική Χριστιανική κοινωνία της Σμύρνης, διεκρίθη πάντοτε, μάλιστα εις τους προ της Επαναστάσεως χρόνους δια την ευσέβειαν, την ευλάβειαν και τα φιλακόλουθα ωραία χριστιανικά αισθήματά τους. Ημπορεί να συνετέλεσεν εις τούτο η ιστορική Σχολή της, η Ευαγγελική καλούμενη, ένθα εδίδαξαν επισημότατοι κληρικοί της Ελληνικής ορθοδοξίας, εν οίς ο Μέγας Οικονόμος. Ημπορεί να συνετέλεσαν εις τούτο και οι ευλαβέστατοι ιεροκήρυκες οπού ποτέ δεν έλειψαν από την πόλιν αυτήν, την καθαρώς Ελληνικήν, τους χρόνους εκείνους, εν οίς ο αγιώτατος εκείνος Ιωάννης ο εκ Λίνδου, διδάσκαλος και ερμηνευτής και συγγραφεύς εκ των ευδοκιμωτάτων, ο γενόμενος Αρχιερεύς μετά ταύτα, του οποίου τα ιερά συγγράμματα και σήμερον ακόμη αναγινώσκονται από τους ευλαβείς χριστιανούς, ως η Αποστολική Σαγήνη, η περίφημος ερμηνεία του εις το Άσμα Ασμάτων και η Χρυσοπηγή του, η όντως χρυσή μετάφρασις της ερμηνείας του θείου Χρυσοστόμου εις την Γένεσιν. Αυτά όλα συνετέλεσαν εις το να σχηματίσωσιν εν Σμύρνη μίαν ευλαβεστάτην κοινωνίαν, ήτις μεταξύ άλλων, πλουσιώτατα συνέτρεχεν εις την εκτύπωσιν εν Βενετία όλων των ιερών συγγραμμάτων, δι' ων εγαλουχείτο το Ελληνικόν Γένος εν ταις μαύραις της δουλείας του ημέραις, ων η ανάγνωσις τόσον είχε παιδαγωγήσει χριστιανικούς και τους αριστοκρατικούς οίκους εκεί των Ελλήνων, ώστε πολλοί τούτων ήσαν αυτόχρημα Εκκλησίαι, ως ο του Μαυρογορδάτου, ως αναφέρουσιν οι πρόλογοι των εκδόσεων αυτών όπως υπήρχον οι οίκοι των πρώτων Χριστιανών, κατά τον θείον Παύλον.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Η ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ σήμερα στην Ν Σμύρνη.

     Θαρρείς κ' είναι μουσείον χριστιανικόν εν ενεργεία ο ναός αυτός. Μουσείον μάλιστα ζων. Το σεπτότερον δε, το παρέχον τόσον θάμβος, το καταπλήσσον αμέσως τον εισερχόμενον, το προξενούν, το χορηγούν, το επιβάλλον την κατάνυξιν, είνε το μέγα αυτού τέμπλεον. Υψηλόν, βαρύ, μεγαλοπρεπές. Σαν να σου παρουσιάζεται με όλην την υπερήφανον αίγλην της καμμία βυζαντινή σκηνογραφία αίφνης, αφού έμβης εις τον ναόν. Και το περιβάλλει ο λαός με όλην την αγάπην του• το καμαρόνει, το λατρεύει.

      — Είδες το τέμπλεον;

     Σε ερωτούν πάντοτε, ότε περί της Αγίας Φωτεινής γίνεται λόγος. Είνε έργον εκ ξύλου καστανοχρόου, του παρελθόντος αιώνος ή των αρχών του παρόντος, ότε δεν είχεν ακουσθή ακόμη η Αναγέννησις, και έζη η Ανατολή με τας παραδόσεις της βυζαντινής τέχνης, γνήσια πρότυπα περισώζουσα, αριστουργηματικόν λεπτούργημα ξυλογλυπτικής. Ό,τι είναι τα μικροσκοπικά αγιοσκαλίσματα του διασήμου ξυλογλύπτου Κοσμά του Λαυριώτου, του επιλεγομένου Κοσμαδέλη. Το αυτό είνε εν μεγαλογραφία το τέμπλεον της Αγίας Φωτεινής. Έργον πολυπλοκώτατον από των σομακίου πορφυλοκεύκων κιονίσκων του μέχρι του Μεγάλου Σταυρού, όστις εν μέσω φύλλων χρυσών, μέσα εις τα άνθη, τους ήλιους τους χρυσούς, εστεφανωμένος, νικητής, ίσταται υψηλά, σαν κλωνάρι τρυφερόν που το ενηγκαλίσθη ο κισσός, τρόπαιον καλλίνικον της ορθοδοξίας. Όλα τα λουλούδια τού κάμπου, όλα τα αγριολούλουδα τού βουνού, όλοι οι καρποί των δένδρων και όλα τα πουλιά, συνδεθέντα από τον ξυλογλύπτην αρμονικώς με κλάδους και φύλλα, εις ποικίλους σχηματισμούς, απετέλεσαν το καλλιτέχνημα τούτο, το μέγα και σεμνόν, δι’ όπερ, θαρρείς, εκτίσθη ο ναός, έτσι βιαστικά, μη τυχόν και φθαρή το καλλιτέχνημα.

     Και εξέχουσιν εν αρμονία τα άνω μέρη αυτού, σαν εξώσται με πύργους, πύργους με τας επάλξεις των, τους πύργους της Νέας Σιών. Εις τα δύο δε θαυμάσια βημόθυρά του υπάρχουν ωραίαι ξυλόγλυπτοι και πολυσύνθετοι παραστάσεις, ως η Κοίμησις και τα εισόδια της Θεοτόκου.

     Κ’ επί των τοίχων δε τού ναού, υψηλά όμως εν σκότει, υπάρχουσι καλαί τοιχογραφίαι, δυσκόλως φαινόμεναι κάτωθεν. Η όρασις τού Ησαΐου, η ανάβασις τού Ηλία, οι τρεις Παίδες εν τη καμίνω, ο Δανιήλ εν τω λάκκω, η οπτασία τού Ιεζεκιήλ, η Σταύρωσις, θαυμάσια γραφή, παριστώσα την στιγμήν αυτήν της σταυρώσεως, ότε οι σταυρωταί, θηρία, βαστάζουσι τον Κύριον Ημών, άκακον, ως αρνίον, αγόμενον τού θύεσθαι. Η δε συνήθης παρ’ ημίν εικών της Σταυρώσεως, αυτή επιγράφεται: «Και κλίνας την κεφαλήν παρέδωκε το πνεύμα». Άλλη ωραία γραφή επιγράφεται: «ο θρήνος της Παναγίας», έν θα παρίσταται μόνη η Θεοτόκος, βαστάζουσα νεκρόν τον Υιόν αυτής εις τας άχραντους αγκάλας, μέγαν μεγαλωστί, κατανυκτικώτατον διπρόσωπον σύμπλεγμα, αναφρικιαστικάς συγκινήσεις προκαλούν. 

   

     Και όμως παραδόξως ήκουσα ότι το συμβούλιον της Ελληνικής Κοινότητος απεφάσισε την κατεδάφισιν της αγίας Φωτεινής και την ανοικοδόμησιν επί των θεμελίων αυτής άλλης μητροπόλεως. Ευτυχώς αι εφημερίδες της Σμύρνης διευθύνονται από ορθοδόξους έλληνας, τηρούντας τα πάτρια έργω και λόγω. Των οποίων το μάτι δεν ξιππάζεται προς την θέαν των οθνείων, ουδέ το ους σαγηνεύεται από τους πολιτισμένους δήθεν λόγους των εν Εσπερία σπουδασάντων θεολόγων και επιδεικνυόντων την σπουδήν αυτών εν τη καταστροφή παντός βυζαντινού, αι εφημερίδες, λέγω της Σμύρνης εξηγέρθησαν και έγραψαν κατά της μελετωμένης αυτής ιεροσυλίας, ήτις ελπίζομεν ότι δεν θα συντελεσθή.

     Την επαύριον εκκλησιάσθην πάλιν εις την αγίαν Φωτεινήν. Ελειτουργούσεν ο Μητροπολίτης Σμύρνης. Λίγο-λίγο εγέμισεν η εκκλησία από Σμυρναίους. Τα εργατικά ισνάφια, του εμπορίου τού πολυδαιδάλου οι αντιπρόσωποι, τα πληρώματα των εμπορικών μας ιστιοφόρων οπού προτιμούν ιδιαιτέρως την αγίαν Φωτεινήν, κατέλαβον όλας τας στοάς την αυλήν ακόμη ολόκληρον. Ήτο προεόρτια της Μεταμορφώσεως, ωραία ακολουθία. Ο δε ονομαστός πρωτοψάλτης της Σμύρνης, ο γλυκύμολπος Μισαϊλίδης, έψαλε τας ωραίας καταβασίας Χοροί Ισραήλ με ιδιαιτέραν τινά διάθεσιν, ίσως ενθουσιασθείς από την γοητεύουσαν ποίησιν του θείου μελωδού Κοσμά, τόσον χαριτωμένα, τόσον γλυκά, ώστε όταν έψαλλε της εννάτης ωδής τον ειρμόν Ο τόκος σου άφθορος εδείχθη, παρ’ ολίγον να χειροκροτήσω, παρ’ ολίγον να φωνάξω: Να μουσική μια φορά! Και όντως είνε γλυκύτατον το σμυρναϊκόν ιδίωμα της Βυζαντινής μουσικής, το οποίον πρώτον ανέδειξεν ο πρωτοψάλτης της Σμύρνης, ο αηδονόστομος Νικόλαος, τού οποίου τα μουσουργήματα ακουόμενα αφίνουσιν ανεξάλειπτον γοητείαν βαθειά εις την καρδίαν δια το πάθος των δια τούτο εξόχως αρέσκουσιν εις τους ιεροψάλτας, αν και εις το Φανάριον, όπου προτιμάται η αυστηρά και απλούστατη γραμμή Πέτρου του Λαμπαδαρίου, δεν τα δέχονται. Εν Αθήναις δε μετά πολλής περιπαθείας τα προτιμά πάντοτε και τα εκτελεί εις τον ιερόν Ναόν τού αγίου Γεωργίου Καρύτση ο αγαπητός ιατρός κ. Θεοχάρης με την συμπαθητικήν φωνήν του.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ : Μωραϊτίδης Αλέξανδρος

     Εις την αγίαν Φωτεινήν τελείται καθ’ εκάστην η θεία Λειτουργία —εις τα δύο του παρεκκλήσια όμως— δεξιά και αριστερά, κατανυκτικότατα πάντοτε και σεμνότατα, διότι οι ιερείς της αγίας Φωτεινής εναρμονίζουσι την φωνήν των σύμφωνα με τας οδηγίας τού κ. Μισαηλίδου. και ούτως αποκτά μίαν χάριν εμμελή πάσα ιερουργία των, έστω και εν καθημερινή. Εκείνο δε όπου μου εκίνησε την περιέργειαν ιδιαιτέρως είνε τούτο, ότι εις τας καθημερινάς αυτάς λειτουργίας ψάλλει πάντοτε ένας τυφλός με μίαν γλυκυτάτην φωνήν ψάλτης, όστις χωρίς να βλέπη, εξ ακοής μόνον, έμαθε και εκτελεί θαυμασίως, χωρίς να παρεκκλίνη διόλου από την γραμμήν του συνθέτου, χωρίς να παρίδη κανένα φθόγγον, όλα τα ωραιότερα μουσουργήματα των ονομαστότερων πρωτοψαλτών της Σμύρνης. Ω Σμύρνη μου ωραία, πατρίς του τυφλού Ομήρου! Ω γλυκύτατη Ιωνία, κοιτίς της τέχνης και των γραμμάτων. Τον τυφλόν αυτόν ψάλτην μ’ αρέση να τον ακούω κάθε πρωί ψάλλοντα τον Χερουβικόν ύμνον και το Άξιον εστίν εις εναρμόνιον πρώτον ήχον. Έχει την καταγωγήν του από τους αοιδούς των Ομηρικών επών χωρίς άλλο.